De Veertigdagentijd is het sacramentele teken van bekering. Deze tijd roept christenen op om te vasten, meer te bidden en aalmoezen te geven.
Juist gelovigen moeten extra zorg hebben voor het behoud van de schepping, luidt de boodschap van paus Franciscus’ ‘milieu-encycliek’ Laudato si’. Vijf jaar na de publicatie ervan wil de Kerk met een speciaal Laudato si’-jaar er meer handen en voeten aan geven. Maar vanwaar ook al weer die speciale opdracht voor gelovigen?
In het tweede hoofdstuk van zijn encycliek gaat paus Franciscus in op de bijzondere zorg die iedere mens zou moeten hebben voor de schepping. Dat geldt al helemaal voor gelovigen, die zichzelf schepsel weten en zoeken de wil van de Schepper te doen. Wat leren de bijbelse verhalen ons?
Het scheppingsverhaal beschrijft hoe God na de schepping van de mens “alles bezag wat Hij gemaakt had, en zag dat het heel goed was” (Genesis 1, 31). De Bijbel leert dat ieder menselijk wezen geschapen wordt voor de liefde, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Dit laatste toont de immense waardigheid van iedere mens.
Zij die zich inzetten voor de verdediging van de menselijke waardigheid, kunnen in het christelijk geloof de diepste redenen vinden voor die inzet. Want het menselijk leven gaat niet verloren in een hopeloze chaos, in een wereld die door puur toeval wordt geregeerd of door cycli die zich zinloos herhalen. Wij zijn ontvangen in Gods hart en daarom “is ieder van ons de vrucht van een gedachte van God. Ieder van ons wordt gewild, ieder wordt bemind, ieder is noodzakelijk.”
“Ieder van ons is de vrucht van een gedachte van God.”
De scheppingsverhalen in het boek Genesis geven in hun symbolische en verhalende taal een diep inzicht over het menselijk bestaan dat gebaseerd is op drie nauw met elkaar verbonden relaties: de relatie met God, die met de naaste en die met de aarde. Door de zonde is de harmonie tussen Schepper, mensheid en heel de schepping verwoest, omdat wij de pretentie hebben gehad de plaats van God in te nemen. Dat heeft ook zijn weerslag op de opdracht de aarde te onderwerpen, te bewerken en te bewaken. Zo is ook de oorspronkelijk harmonische relatie tussen menselijk wezen en natuur veranderd in een conflict.
Paus Franciscus verwerpt het verwijt tegen het joods-christelijke denken als zou de bijbelse opdracht de aarde te onderwerpen een rücksichtslose exploitatie van de natuur bevorderen. Dat is niet zoals de Kerk de Bijbel verstaat, ook al hebben christenen die soms op onjuiste wijze geïnterpreteerd. Uit het feit dat wij geschapen zijn naar Gods beeld en uit de opdracht om de aarde te onderwerpen mag geen absolute heerschappij over de andere schepselen worden afgeleid, aldus paus Franciscus.
De Bijbelteksten nodigen ons uit de tuin van de wereld “te bebouwen en te bewaken”, waar “bebouwen” ploegen en bewerken betekent en “bewaken” beschermen, verzorgen, behoeden, bewaren, toezicht houden.
Dat houdt een relatie in van verantwoordelijke wederkerigheid tussen menselijk wezen en natuur. Iedere gemeenschap kan van de goedheid van de aarde nemen wat zij nodig heeft voor eigen overleven, maar zij heeft ook de plicht haar te beschermen en de continuïteit van haar vruchtbaarheid voor de toekomstige generaties te waarborgen. Want “aan God behoort de aarde” (Psalm 24, 1), aan Hem behoort “de aarde met al wat erop is” (Deuteronomium 10, 14). Daarom wijst God iedere pretentie van absoluut bezit af: “Verkoop van land mag terugkoop niet uitsluiten, want het land behoort aan Mij; gij zijt er vreemdelingen en gasten” (Leviticus 25, 23).
“De rust op de zevende dag is er ook opdat ‘uw rund en uw ezel kunnen rusten’.”
Deze verantwoordelijkheid ten opzichte van een aarde die van God is, houdt in dat de mens, begiftigd met verstand, de natuurwetten en het delicate evenwicht tussen de wezens van deze wereld eerbiedigt, “want zijn bevel heeft hen allen geschapen. Hij bepaalde hun plaats voor eeuwig, gaf hun een wet die voor altijd geldt” (Psalm 148, 5b-6).
De Bijbel geeft de mens ook verschillende normen, niet alleen met betrekking tot de andere mensen, maar ook met betrekking tot de andere levende wezens: “Ook als een ezel of een os van uw broeder ten val komt, moogt ge niet toezien zonder een hand uit te steken (...). Wanneer gij onderweg in een boom of op de grond een vogelnestje vindt met jongen of met eitjes en het wijfje zit erop, dan moogt ge het wijfje niet meenemen en de jongen achterlaten” (Deuteronomium 22, 4.6). In deze lijn wordt de rust op de zevende dag niet alleen maar voorgehouden voor de mens, maar ook opdat “ook uw rund en uw ezel kunnen rusten” (Exodus 23, 12).
Dat maakt duidelijk dat de Bijbel geen aanleiding geeft tot een despotisch antropocentrisme dat zich niet bekommert om de andere schepsels.
“De mens moet de eigen goedheid van elk schepsel respecteren.”
Terwijl wij op een verantwoordelijke wijze gebruik kunnen maken van de dingen, zijn wij geroepen te erkennen dat de andere levende wezens een eigen waarde ten overstaan van God hebben en “alleen al door hun bestaan de Heer zegenen en prijzen”, omdat de Heer zijn vreugde vindt in zijn werken.
Juist op grond van zijn unieke waardigheid en omdat hij met verstand begiftigd is, is de mens geroepen de schepping met haar innerlijke wetten te eerbiedigen, daar “de Heer door wijsheid de aarde heeft gegrondvest” (Spreuken 3, 19). Het is dus niet zo dat de andere schepsels geheel aan het welzijn van de mens is onderworpen, als hadden zij geen waarde op zich en wij er naar believen over zouden kunnen beschikken.
Of, zoals de Catechismus leert: “Ieder schepsel heeft zijn eigen goedheid en volmaaktheid (...). De verschillende schepselen, volgens hun eigen wezen gewild, weerspiegelen op hun eigen wijze de oneindige wijsheid en goedheid van God. Daarom moet de mens de eigen goedheid van elk schepsel respecteren om een ongeordend gebruik van de dingen te vermijden”.
- Het Laudato si’-jaar begon met de Laudato si’-week (16-24 mei 2020), precies vijf jaar na de publicatie van de encycliek op 24 mei 2015
- Laudato si’ is in het Nederlands beschikbaar op rkkerk.nl
