Benedictus XVI: Gekeerd naar de Heer

“Heer, ik hou van U.” Dit waren, in het Italiaans uitgesproken, de laatste woorden van paus Benedictus XVI op 31 december 2022. Deze woorden vatten zijn pontificaat samen. Jezus Christus was de centrale persoon in het leven en denken van paus Benedictus XVI. Voordat hij in 2005 tot paus gekozen werd, had Benedictus XVI al een hele loopbaan achter de rug. Joseph Ratzinger was, voordat hij paus werd, een gerenommeerd theoloog. Vanaf 1981 stond hij aan het hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer. Zijn publicaties bewogen zich op het terrein van de systematische theologie. Verschillende ervan zijn ook in het Nederlands vertaald, zoals “De geest van de liturgie”. Dit boek is een grondige inleiding in de theologie van de liturgie.

Ratzinger stond in 1972 samen met Hans Urs von Balthasar, Walter Kasper en Henri de Lubac aan de weg van het Internationaal Katholiek Theologisch tijdschrift “Communio” waarvan sinds 1976 ook een Nederlandstalige editie bestaat. Hij maakte in de jaren zeventig bovendien deel uit van de wetenschappelijke adviesraad van het bisschoppelijk Grootseminarie Rolduc in Kerkrade. Verschillende Nederlandse bisschoppen studeerden en doceerden aan dit grootseminarie.

Na de dood van paus Johannes Paulus II kozen de kardinalen Joseph Ratzinger tot paus. Hij nam de naam Benedictus XVI aan. Deze naam verwees naar paus Benedictus XV (1914-1922), de vredespaus tijdens de Eerste Wereldoorlog en Benedictus van Nursia (480-547), de schrijver van de naar hem genoemde regel (de “Regel van Benedictus”) en de patroon van Europa.

Zijn pontificaat droeg een theologisch profiel. Dit komt naar voren in zijn trilogie over Jezus Christus die hij schreef tussen 2007 en 2012. In deze boeken schetst hij Jezus vanuit de verbondenheid met de Vader, een verbondenheid die de kern van Jezus’ persoonlijkheid uitmaakt, die onmisbaar is voor een goed begrip en die het mogelijk maakt dat Hij vandaag ook nog bij ons aanwezig is. Deze drie Jezus-boeken worden ook in protestantse kringen zeer gewaardeerd.

Paus Benedictus publiceerde drie encyclieken. Daarin ontvouwde hij een systematisch programma. Hij behandelde de drie theologale deugden van geloof, hoop en liefde.

Op 25 december 2005 verscheen “Deus caritas est”. Paus Benedictus XVI ontleende de titel aan de eerste brief van Johannes. In deze encycliek formuleerde hij de kern van het christelijk geloof als volgt: “Wij geloven in de Liefde. Zo kan de christen de fundamentele beslissing van zijn leven tot uitdrukking brengen. Christen zijn wordt niet in eerste instantie bepaald door een ethische beslissing of hoogstaand idee, doch door een ontmoeting met een gebeurtenis, met een Persoon, die ons leven een nieuwe horizon en daarmee de beslissende richting geeft.”

In 2007 verscheen op het feest van de apostel Andreas (30 november) de encycliek “Spe salvi”. De paus gaat in deze tekst in op het specifieke van de christelijke hoop. Hij laat zien welke betekenissen het begrip hoop in de theologiegeschiedenis heeft gehad en treedt in dialoog met het marxisme. Benedictus XVI toont aan dat het rijk van het goede nooit in deze wereld zal worden gevestigd, omdat de mens vrij is en deze vrijheid broos is. “De vrijheid moet steeds opnieuw voor het goede worden gewonnen. De vrije instemming met het goede bestaat nooit eenvoudigweg van zichzelf. Als er structuren zouden zijn die onherroepelijk een bepaalde - goede - wereldorde tot stand zouden brengen, dan zou de vrijheid van de mens worden ontkend, en dan waren het uiteindelijk ook geen goede structuren.” De gelovige vindt zijn uiteindelijke bestemming in het eeuwig leven.

Op 29 juni 2009 (het hoogfeest van de apostelen Petrus en Paulus) stond Benedictus XVI in zijn derde encycliek “Caritas in veritate” stil bij de betekenis van “Populorum progressio” (1967), een belangrijke encycliek van paus Paulus VI. Hij beschreef in Caritas in veritate de liefde als de kern van de sociale leer van de Kerk: “Liefde is de rode draad die door de sociale leer van de Kerk loopt. Iedere door deze leer beschreven verantwoordelijkheid en verplichting komt voort uit de liefde, die - in de woorden van Jezus - de samenvatting van de gehele wet is (vgl. Matteüs 22, 36-40). De liefde geeft aan de persoonlijke relatie tot God en tot de naaste de juiste inhoud; ze vormt het principe niet alleen van micro-betrekkingen - in vriendschap, familie en kleine groepen - maar ook van macro-betrekkingen - in sociale, economische en politieke verbanden … De liefde is de grootste gave van God aan de mens; zij is zijn belofte en onze hoop.”

In deze reeks ontbreekt de derde theologale deugd, het geloof. Maar op 17 oktober 2011 kondigde paus Benedictus XVI in het Motu proprio Porta Fidei het Jaar van het Geloof aan (11 oktober 2012 - 24 november 2013). Met dat jaar herdacht hij dat het een halve eeuw geleden was dat het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) geopend was. Hij nodigde de gelovigen uit de rijkdom van de documenten te ontdekken om zo te groeien in een juist begrip van dit concilie. Tegelijkertijd spoorde hij de gelovigen aan de Catechismus van de Katholieke Kerk ter hand te nemen om zo de rijkdom van het geloof te ontdekken.

Deze herbronning moest bijdragen aan het welslagen van de nieuwe evangelisatie. In dit citaat gaf Benedictus XVI aan waarom de Kerk wezenlijk missionair is: “Met zijn liefde trekt Jezus Christus alle mensen van iedere generatie tot zich: in iedere tijd roept Hij de Kerk bijeen en vertrouwt haar de verkondiging van het Evangelie toe met een opdracht die steeds nieuw is. Daarom is ook vandaag een meer overtuigde inzet van de Kerk ten gunste van een nieuwe evangelisatie nodig om de vreugde in het geloof opnieuw te ontdekken en het enthousiasme in het meedelen van het geloof te hervinden … Het geloof groeit immers wanneer het wordt beleefd als de ervaring van een ontvangen liefde en wanneer het wordt meegedeeld als een ervaring van genade en vreugde.”

In februari 2013 trad Benedictus XVI terug. Paus Franciscus zette het Jaar van het Geloof voort. Zijn eerste encycliek “Lumen Fidei” ging over het geloof. Kenners herkennen in deze encycliek de hand van Benedictus XVI.

Paus Benedictus XVI gaat de geschiedenis in als een paus die onophoudelijk de liefde van God voor de mens verkondigde en zich verzette tegen iedere relativering van de waarheid van het christelijk geloof.